Gian Gốm Việt – Tinh hoa Việt Nam – Grand World

Mục lục

          Gốm Việt là một không gian vô cùng đặc biệt, nơi quý khách sẽ được hoà mình vào khung cảnh sung túc ấm no của những người dân nơi làng nghề gốm sứ. Mở màn cho câu truyện Gốm Việt là điểm nhấn độc đáo nhất: Đó chính là con thuyền và dòng sông gốm. Việc lựa chọn hình tượng dòng sông và con thuyền là một chi tiết vô cùng thú vị, bởi trước kia, đường giao thông duy nhất để vận chuyển hàng hóa giao thương chính là đường thủy với vô vàn những chiếc thuyền vận chuyển chở hàng, do đó, suốt nhiều thế kỉ qua đi, hình ảnh con sông là biểu tượng của con đường thuận tiện cho việc giao thương, buôn bán. Việc vận chuyển gốm bằng thuyền trên sông sẽ dễ dàng hơn so với việc vận chuyển bằng đường bộ do tránh được các yếu tố ngoại cảnh khiến gốm bị vỡ.

     Con thuyền gốm

          Phía trước mũi thuyền: Trưng bày các sản phẩm gốm Bát Tràng như: Đĩa, Tù Và, Bình Vôi,…với chất men rạn ,trắng đục của đất sét Cao Lanh kết hợp hoa văn là: lá cây, long, phụng, cá chép được cách điệu tinh tế.
Phía sau và hai bên mạn thuyền: Trưng bày các sản phẩm gốm Phù Lãng chủ yếu là các chum, vại.. với chất men nâu có sắc xanh tự nhiên của lá cây kết hợp với đất bùn để sau khi nung cho ra màu men đặc biệt, các sản phẩm này chủ yếu phục vụ cho cuộc sống sinh hoạt thường nhật của người dân lúc bấy giờ.

     Dòng sông gốm

          Mang tính biểu tượng của dòng sông, các sản phẩm gốm được treo thả từ tầng hai xuống tầng một mang ý nghĩa sâu sắc về sự hình thành, thăng trầm của nghề gốm trong suốt thời gian qua.

     Giới thiệu các sản phẩm trưng bày trên kệ lục bình

          Xung quanh gian nhà được bố trí bởi bốn trụ lục bình được thế kế nhằm trưng bày các sản phẩm gốm. Mỗi trụ lục bình được mô phỏng theo hình dạng như một bình hoa gốm cổ cao xòe rộng, thân phình, đế bình thon. Từ cổ bình đến đế bình được chế tác như những cái kệ, mỗi một kệ là những sản phẩm gốm (bình trong bình) đến từ 11 làng nghề nổi tiếng trải khắp ba miền Bắc, Trung, Nam.

     Làng nghề 1: Làng Gốm Bát Tràng

          Theo Đại Việt sử ký toàn thư (Lê Văn Hưu, Phan Phu Tiên, Ngô Sĩ Liên) và Dư địa chí (Nguyễn Trãi), làng gốm Bát Tràng (nay thuộc Gia Lâm, Hà Nội) hình thành vào khoảng năm 1010, thời nhà Lý. Khi Vua Lý Thái Tổ dời đô từ Hoa Lư ra Thăng Long, 5 dòng họ làm nghề gốm nổi tiếng của phủ Trường Yên (nay thuộc Ninh Bình) là Trần, Vương, Nguyễn, Lê, Phạm đã quyết định đưa các nghệ nhân làm gốm và gia đình dời làng di cư về kinh thành Thăng Long tìm đất lập nghiệp. Đến Bạch Thổ phường thuộc huyện Gia Lâm, phủ Thuận An (nay là xã Bát Tràng, huyện Gia Lâm, Hà Nội) – thấy có nguồn nguyên liệu tốt để làm đồ gốm là đất sét trắng, 5 dòng họ đã kết hợp với dòng họ Nguyễn ở đây mở lò sản xuất gốm, lập nên làng gốm Bát Tràng.
Gốm Bát Tràng có 5 loại men: men nâu, men lam, men trắng, men xanh rêu, men rạn.
Sản phẩm của Bát Tràng đặc trưng với kĩ thuật chế tác gốm men rạn của vùng đất sét cao lanh trắng. Bát Tràng còn có kĩ thuật khắc chìm họa tiết, hay sử dụng men lam viết lên men trắng. Nhiều khi, chính nét này nói cho người xem biết về số năm hay quê quán của nghệ nhân tạo ra sản phẩm.
Tại gian Gốm Việt có các sản phẩm men rạn Bát Tràng như nậm rượu Hồ Lô, bình hoa đắp nổi trên nền men rạn hoặc các bình hút tài lộc, đĩa màu men lam truyền thống với họa tiết thôn quê Việt Nam.

     Làng nghề 2: Làng Gốm Chu Đậu

          Gốm Chu Đậu hình thành vào thế kỷ 12-13, phát triển rực rỡ vào thế kỉ 15-16 và dần lụi tàn rồi thất truyền hoàn toàn vào thế kỉ 17-18. Tên gọi Chu Đậu liên quan lần khai quật đầu tiên, tìm được các di chỉ và hiện vật của dòng gốm này ở Chu Đậu (Minh Tân, Nam Sách, Hải Dương). Đến đầu năm 2007, dòng gốm này đã được phục dựng phát triển,và hiện các sản phẩm gốm Chu Đậu được xuất khẩu đi nhiều nơi trên thế giới, trở thành thương hiệu gốm Việt được nhiều người yêu thích.
Gốm Chu Đậu độc đáo với nhiều loại men như: men ngọc, men trắng, men lục, men nâu,… Các sản phẩm men trắng chàm và men tam thái được sử dụng nhiều hơn cả. Hoa văn gốm có thể được khắc chìm hoặc khắc nổi với những đường nét tinh xảo, mang đậm màu sắc của đời sống nông thôn Việt với hình chim, tàu lá, hoa cúc, hoa sen, hình non bộ, tứ quý, hình rùa, cá,… Đáy của đồ gốm Chu Đậu thường được quét một lớp son có màu nâu đậm (không phải men), nhằm mục đích bảo vệ đáy của đồ vật.

     Làng nghề 3: Làng Gốm Thanh Hóa

          Tại gian đang trưng bày 6 sản phẩm của dòng gốm Thanh Hóa, là các sản phẩm được phục dựng lại và đây là một dòng gốm cổ nổi tiếng tại Việt Nam nhưng đã bị thất truyền hoàn toàn. Thanh Hóa nổi tiếng với làng gốm Tam Thọ, có những lò gốm hình thành từ cuối thế kỉ thứ nhất sau Công nguyên, với các sản phẩm chính gồm đồ gốm đất nung, đồ sành và đồ gốm tráng men.

     Làng nghề 4: Làng gốm Biên Hòa

           Là sản phẩm giao thoaiữa ba dòng gốm: gốm Việt, gốm Hoa và gốm Limoges của Pháp; gốm Biên Hòa (Đồng Nai) là một thương hiệu gốm lớn từ những năm cuối thế kỉ 19 đầu thế kỉ 20. Các sản phẩm gốm tại đây đã tham dự triển lãm quốc tế tổ chức tại Paris năm 1925 và đã từng vang danh trên thị trường gốm thế giới.
Hiện nay, Biên Hòa có hai dòng gốm chủ yếu đang được các lò sản xuất là gốm mỹ nghệ hoa văn đất trắng với kỹ thuật khắc chìm, vẽ hoa văn trực tiếp lên gốm và gốm đất đen được nung ở nhiệt độ cao. Đặc điểm chính của gốm Biên Hòa là trang trí theo kiểu khắc chìm, chạm lộng vào thân sản phẩm, hoa văn rõ ràng, dứt khoát, phân mảng màu sắc riêng biệt cùng với kỹ năng phối màu men mang tính sáng tạo trên cơ sở những màu men truyền thống nổi tiếng đã nâng nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa vươn tới cái đẹp của sự hoàn thiện.
Tại gian Gốm Việt đang trưng bày các sản phẩm gốm Biên Hòa như: bình hút tài lộc Bách Hoa, các tượng đôn hình voi rất thân thuộc với người miền Nam.

     Làng nghề 5: Làng Gốm Lái Thiêu

          Nói đến gốm xứ miền Nam không thể không nói đến gốm Lái Thiêu. Làng nghề gốm nằm tại tỉnh Bình Dương, phát triển từ cuối TK XIX – đầu TK XX, do người Việt gốc Hoa sáng lập nên. Các lò gốm Lái Thiêu tập trung sản xuất dòng đồ gia dụng, từ đồ thờ tự đến các sản phẩm phục vụ nhu cầu sử dụng hàng ngày của giới bình dân như tô, chén, dĩa, hũ, hộp, ống nhổ, tượng (tô lớn), tộ, thố, ấm, xanh, gối, đến sản phẩm sân vườn như đôn, chậu, bình bông, choé, khạp, lu, đồ thờ cúng tượng, bát nhang, đèn…Mặc dù sản xuất những đồ dùng bình dân nhưng mỗi sản phẩm của gốm Lái Thiêu đều rất đặc trưng với nước men bóng và màu sắc đẹp mắt, đậm chất hội họa.
Tại gian Gốm Việt hiện trưng bày các sản phẩm gốm Lái Thiêu như: thố đựng gia vị, đĩa con gà, đặc biệt là bình vuốt tay mang hoa văn thủy ba. Đây là bình phong thủy nhằm mục đích chiêu tài hút lộc, được sử dụng phổ biến trong các gia đình miền Nam xưa.

     Làng nghề 6: Làng gốm Cây Mai

          Theo Gia Định thành thông chí (1820), gốm Cây Mai có thể được khởi lập từ đầu thế kỉ 18, là một trong những làng gốm nổi tiếng của Sài Gòn xưa. Cây Mai sản xuất các loại lu chứa nước, hũ miệng nhỏ, chậu bông với nhiều kích thước khác nhau, nồi có nắp, siêu nấu nước, các loại bát, đĩa, ấm, ly uống trà, chai, thìa, bình rượu, lư hương, thố có nắp…
Các loại lu, hũ, chậu gốm Cây Mai thường nặn bằng tay theo phương pháp dải cuộn tròn kết hợp với bàn dập, không trang trí hoa văn, phủ men nâu hoặc vàng toàn thân. Các loại đồ gốm khác được làm bằng khuôn in và bàn xoay, hoa văn cũng được in từ khuôn và được chạm khắc lại cho sắc sảo, sau đó phủ hoặc tô men nhiều màu, thường là màu xanh đồng hay xanh lam, màu nâu hay đỏ. Ngoài ra còn có loại sản phẩm men trắng vẽ hoa lam hoặc men màu đen (viết chữ trên men). Những sản phẩm này rất phổ biến trong đời sống hàng ngày của cư dân Sài Gòn và cư dân Nam Bộ xưa.

     Làng nghề 7: Làng gốm Vĩnh Long

          Gốm Vĩnh Long xuất hiện từ đầu TK XX, với các sản phẩm nổi bật là gạch ngói, lu, chậu… Đặc trưng của gốm Vĩnh Long là màu vàng nâu của đất phèn. Các sản phẩm thường có họa tiết đơn giản, không tráng men và các sản phẩm này chỉ kết khối ở nhiệt độ là 900 độ C.

     Làng nghề 8: Làng gốm Bầu Trúc

          Gốm Bàu Trúc có nguồn gốc tại tỉnh Ninh Thuận, thuộc dòng gốm Chăm Pa, nơi được mệnh danh là gốm “xoay người múa đất”, vì nơi đây làm gốm hoàn toàn bằng thủ công, không sử dụng bàn xoay hoặc các khuông làm gốm như một một số làng nghề khác
Tại làng nghề gốm Bàu Trúc, lệ tục quy định phụ nữ không được làm các tượng hay tháp thờ của người Chăm. Đây là công việc dành riêng cho nam giới,phụ nữ chỉ được làm chum, chậu hoặc các vật dụng trang trí sinh hoạt trong gia đình
Các sản phẩm gốm Bàu Trúc đặc trưng nhất được trưng bày trong gian Gốm Việt là tháp người Chăm và tượng nữ thần Apsara……

     Làng nghề 9: Làng gốm Phù Lãng

          Các sản phẩm trưng bày trong gian có 2 dòng men:
– Men gốm hiện đại với nhiều màu sắc tươi sáng, vời nhiều hoa văn được cách theo hiện đại phù hợp trong trang trí nội thất.
– Men gốm cổ truyền có màu nâu sẫm nhưng có ánh xanh của lá cây. Xưa người Phù Lãng dùng men tráng từ hỗn hợp gồm Tro cây rừng (loại cây mà khi đốt, tàn tro trắng như vôi, như tàn thuốc. Ngày nay nghệ nhân Phù Lãng thường dùng tứ thiết là lim, sến, táu, nghiến), hai là vôi sống (vôi tả), ba là sỏi ống nghiền nát, bốn là bùn phù sa trắng. Bốn chất liệu này, sau khi sơ chế trộn đều với nhau theo một tỷ lệ nhất định rồi để khô, đập nhỏ cho vào nước, gạn qua rây bột, từ đó chế thành một chất lỏng quánh, vàng như mật ong. Hồn cốt của gốm Phù Lãng được to nên chính từ sự mộc mạc của nước men da lươn.

     Làng nghề 10: Làng gốm Thanh Hà

          Ca dao xứ Quảng có câu: “Thân em như gốm Thanh Hà/Như chiếu Bàn Thạch trải đà khắp nơi”. Câu ca dao đó sẽ đưa quý khách đến làng gốm Thanh Hà -dòng gốm gắn liền với sự phát triển của thương cảng Hội An. Thế kỷ XVII-XVIII là thời kỳ hoàng kim nhất của gốm Thanh Hà.
Dòng gốm này có đặc trưng là màu đất sét vàng có độ kết dính cao và không dùng men gốm.

     Làng nghề 11: Làng gốm Phước Tích

          Phước Tích thuộc thôn Phước Phú, xã Phong Hà, huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên Huế. Làng đặc biệt nổi tiếng với dòng gốm không men, bền, bóng mịn và tinh xảo, đặc biệt bởi màu đen nâu của đất sét nâu nung qua lửa. Sản phẩm truyền thống “độc Phước Tích” có lu (chum), ghè, thạp, thống, om (niêu), bùng binh (ống tiết kiệm), tu huýt (còi) và ông táo nung chín thành sành, không có thấm nước. Những sản phẩm trên được chở bán từ Nghệ An vào đến Nam Bộ. Các sản phẩm gốm không tráng men như lọ hoa…cũng đã được bán sang Nhật Bản và được trưng bày trong các buổi tiệc trà. Phước Tích còn là làng gốm nổi tiếng với “nghĩa vụ” hàng tháng cung cấp 30 chiếc om ngự cho triều đình Huế làm nồi nấu cơm cho vua ăn, suốt từ thời vua Minh Mạng tới thời vua Khải Định.

      Tranh phù điêu

          Bức tranh phù điêu “cá chép hóa rồng”: Được lấy cảm hứng từ màu gốm của làng nghề gốm Phù Lãng, bên trong là hình ảnh con rồng theo phong cách mĩ thuật thời Lê Sơ (1428-1527). Cá chép hóa rồng là hình tượng quen thuộc trong đời sống tâm linh của người Việt Nam, là biểu tượng của sự thịnh vượng, thành công và may mắn. Bức tranh cũng thể hiện niềm mong cầu, ước muốn về một năm mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu của người Việt xưa.

     Tiểu cảnh lò nung gốm

           Tiểu cảnh lò nung gốm được trưng bày tại Tinh hoa Việt Nam là tiểu cảnh thể hiện mặt cắt ngang của lò nung gốm thực tế. Tại các lò gốm xưa các sản phẩm gốm nung sơ được nung ở nhiệt độ 600 độ C, thời xưa, người Việt dùng củi để đốt lò nên nhiệt độ lò không thể đạt trên 1000 độ C; vì thế mà họ đã dùng than bùn (tức than đen trộn với đất bùn) vò thành cục rồi đắp lên vách lò (Vì thế hình dáng của các vò có hình 5 ngón tay) nhằm làm cho than bùn nhanh khô; sau khi than khô, những người thợ sẽ lấy những vò than đã khô đấy bỏ vào để đốt lò vì thế mà nhiệt độ đã tăng lên trên 1000 độ, đây cũng là nhiệt độ lý tưởng để cho ra đời một sản phẩm gốm hoàn thiện.
Trong quá trình nung than đốt lò những vụn của than sẽ văng vào các sản phẩm nung gần đó, làm cho sản phẩm không còn thẩm mỹ nữa, sau khi ra lò các sp không có tính thẩm mỹ cao sẽ dùng trong sinh hoạt gia đình. Sau khi đốt lò xong sẽ còn lại những rỉ than, tiếp tục người thợ sẽ dùng những rỉ than đó trộn với đất cát để làm những viên gạch ngói sử dụng lúc bấy giờ.

Nội dung, thông tin được tư vấn bởi:

PGS.TS Nguyễn Tuấn Cường – Viện trưởng Viện Hán Nôm, Viện hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam
TS. Nguyễn Thị Tú Mai – Giảng viên Khoa Ngữ Văn Đại học Sư Phạm Hà Nội, chuyên gia Hán Nôm
TS. Đỗ Thị Thu Hà – Giảng viên Khoa Ngữ Văn Đại học Sư Phạm Hà Nội, chuyên gia Văn hóa Việt Nam